Lwia część mieszkań nie trafiała do czekających na listach członków

Lwia część mieszkań nie trafiała do czekających na listach członków

http://weekend.gazeta.pl/weekend/1,152121,24242185,lwia-czesc-mieszkan-nie-trafiala-do-czekajacych-na-listach.html#s=BoxWeSl_2_2

"Polacy, którzy chcieli dostać mieszkanie w okresie PRL, musieli liczyć się z patologiami. Po wpłaceniu odpowiedniej kwoty do "zamrażarki" i otrzymaniu książeczki mieszkaniowej latami czekali na swoje lokum. Pierwszeństwo bowiem mieli dygnitarze, celebryci i... pracownicy budowlanych kombinatów. O systemie, w którym łamanie zasad było na porządku dziennym, pisze Joanna Solska w książce "80-te. Jak naprawdę żyliśmy w ostatniej dekadzie PRL".

"Zamrażarka"*

Kiedy student historii Jerzy Kochanowski zakładał książeczkę mieszkaniową, na drzwiach "zamrażarki" wisiała kartka: "Minimalny okres oczekiwania na mieszkania wynosi 12 lat". Był rok 1979, z każdym kolejnym "minimalny okres" się wydłużał. "Zamrażarką" nazywano podległy Centralnemu Związkowi Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego urząd, który przyjmował pieniądze od pragnących własnego lokum i w zamian wręczał książeczki mieszkaniowe. Już nie można było wybierać, w której spółdzielni człowiek stara się o mieszkanie.

"Zamrażarka" pieniądze brała i niczego nie obiecywała. Ludzie, którzy zgromadzili wkład na mieszkanie, zrobili wszystko, co mogli. Potem zostało już tylko czekać. Wcześniej starano się popychać swoją sprawę wizytami u prezesa spółdzielni, łapówkami i szukaniem dojść. "Zamrażarka" pozbawiła ludzi nawet tego. Poczucie beznadziei stawało się dojmujące.
Zgodnie z prawem, członkowie spółdzielni powinni otrzymać klucze do mieszkań po pięciu latach czekania. Gdyby prawo stało się rzeczywistością, socjalizm mógłby nie upaść. Ale się nie stało. Dalibyśmy radę czekać nawet dziesięć lat, jednak wizja własnego M coraz bardziej się rozpływała. Ponieważ pięcioletni termin okazał się nierealny, wymyślono staż kandydacki. Czyli obowiązkowy okres wyczekiwania na przyjęcie w poczet członków spółdzielni mieszkaniowej, ale nie określono, jak długo on trwa. Dzięki temu, nie łamiąc prawa, można było czas oczekiwania na mieszkanie wydłużać o kolejne lata. I to jednak okazało się za mało, dlatego państwo stworzyło "zamrażarkę".

Równi i równiejsi

O mieszkanie z kwaterunku mogły się starać jedynie rodziny o niskich dochodach. Samotnym mieszkania się nie należały, państwo nie robiło im nawet złudzeń. W praktyce kwaterunek dysponował też lokalami luksusowymi, najczęściej w przedwojennych kamienicach. Te przyznawano ludziom władzy. Za posadowionych najwyżej państwo opłacało nawet czynsz. Nazywało się to mieszkaniami funkcyjnymi albo reprezentacyjnymi, przyznawanymi na okres sprawowania funkcji. W rzeczywistości ci, którzy się na taki lokal załapali, nie oddali go już nigdy. W końcówce PRL mogli go wykupić na własność za symboliczne pieniądze. Z tej możliwości nowa władza, wybrana 4 czerwca 1989 roku, nie zrezygnowała.
Ponieważ wszystkie atrakcyjne lokale kwaterunkowe już dawno zostały sprywatyzowane, dla nowej władzy zbudowano osiedle mieszkań funkcyjnych przy ul. Grzesiuka na warszawskim Mokotowie. Błyskawicznie zostały wykupione, także przez osoby związane obecnie z PiS. Już budowaliśmy gospodarkę rynkową, ale władza lubiła jeszcze kupić mieszkanie po preferencyjnych cenach, mocno odbiegających od rynkowych.

Wkład na mieszkanie własnościowe, o wiele wyższy niż na lokatorskie, ale daleko niższy od cen rynkowych, Jerzy Kochanowski otrzymał od przezornych rodziców. Wielu, widząc, że kolejka oczekujących na własne lokum się nie skraca, zakładało książeczki mieszkaniowe nawet małym dzieciom. Łudzili się, że dostaną klucze, kiedy dorosną. (...)

W 1985 roku Jerzy Kochanowski, już żonaty, dobrze się zapowiadający młody naukowiec, zyskał pewność, że przydziału na spółdzielcze mieszkanie własnościowe nie otrzyma w dającej się przewidzieć przyszłości. "Zamrażarka" przestała informować, jaki jest minimalny okres oczekiwania.(...)
Z badań Dariusza Jarosza wynika, że lwia część budowanych dla spółdzielni mieszkań nie trafiała do czekających na przydział członków, ale do pracowników kombinatów i przedsiębiorstw stawiających bloki. Im bardziej spółdzielniom zależało na nowych lokalach, tym większą ich część musiały przekazać wykonawcom. Proceder nie był legalny, ale powszechny. Jarosz dotarł nawet do nieformalnego algorytmu - za "przerób" w wysokości 14 tys. zł należał się wykonawcy 1 m kw. Powierzchni mieszkalnej dla swoich ludzi. Spółdzielnie zgadzały się bez szemrania. (...)

Patologia, obserwowana od początku PRL, w jego końcówce stała się wręcz rażąca. Upowszechniło się zjawisko przyjmowania pracy w przedsiębiorstwach budowlanych wyłącznie po to, by szybciej otrzymać mieszkanie. Tuż po przyjęciu kluczy pracownik rozglądał się za lepszą robotą, a potrzeby mieszkaniowe wykonawców nie malały. Nowi także przychodzili dla kluczy, rotacja pracowników w kombinatach była coraz większa.

Kolejki w spółdzielniach się nie posuwały. Już nie tylko część mieszkań, ale całe spółdzielcze bloki przeznaczano na hotele robotnicze, w których kwaterowano ludzi spoza dużych miast, gotowych podjąć pracę w budownictwie. W Warszawie takich hoteli było mnóstwo. W jednym, na Piaskach, pracowałam jako bibliotekarka. (...) Pracownicy kombinatów budowlanych nie mieszkali w pokojach hotelowych, ale w standardowych M-3 i M-4, z kuchnią i łazienką. Kuchenek, w które wyposażono hotele robotnicze, zabrakło do zamontowania w zwykłych mieszkaniach.

Czynnik społeczny

Budowlańcy nie byli jedynymi, którzy w wyścigu do spółdzielczego M wyprzedzali członków spółdzielni. Omijając kolejkę, potrzeby mieszkaniowe zaspokajały w ten sposób także władze lokalne, wojsko, milicja i sportowcy oraz - jak byśmy dzisiaj powiedzieli - celebryci. Wszystko to odbywało się w sytuacji, kiedy nad sprawiedliwym przydziałem mieszkań czuwać miała społeczna komisja, w której połowę składu stanowił "czynnik społeczny". "Czynnik" przymykał oko na szwindle, bo dzięki temu mógł zabiegać o własne interesy. Wiele grup dostawało mieszkanie "na pstryknięcie palców".

Jak sportowiec przeniósł się do Rzeszowa, to w jego sprawie Zarząd Cywilno-Wojskowego Klubu Resovia zwrócił się w 1985 roku z pismem do prezydenta miasta "o przydzielenie do dyspozycji klubu jednego mieszkania kategorii M3 dla zawodnika sekcji koszykówki". Uzasadniano: "Kolega jest studentem AWF w Krakowie i reprezentuje barwy pierwszoligowej drużyny Wisła Kraków. W miesiącu grudniu 1984 roku zawarł związek małżeński i chciałby przenieść się na studia zaoczne oraz powrócić do naszego klubu. Warunkiem jest otrzymanie mieszkania. Jako student ma na utrzymaniu żonę i kwalifikuje się do otrzymana mieszkania kwaterunkowego. Powrót kol. do Rzeszowa poważnie wzmocniłby nasz zespół i pozwolił realnie myśleć o powrocie koszykówki do I ligi". Kolega M-3 o powierzchni 53 m kw. dostał po kilku miesiącach. Sportowcy wyższej rangi tak długo czekać nie musieli.

Takich jak koszykarz z Rzeszowa musiało być wielu. Choć o mieszkanie kwaterunkowe starać się mogły tylko rodziny o najniższych dochodach, to z badań wynikało, że aż 33 proc. lokali kwaterunkowych w Łodzi zajmowały osoby o dochodach najwyższych. W 1985 roku NIK wzięła pod lupę 65 spółdzielni w całym kraju. Badała system przydziału mieszkań. Wnioski nie zaskoczyły: zarządy nie przestrzegały przepisów przy sporządzaniu list przydziałów.
Jednak stopień patologii okazał się dużo większy, niż sądzono. Najwyższa Izba Kontroli wykryła, że w większości spółdzielni przygotowuje się nie jedną, ale kilka list przydziałów. Część była niejawna. Rekordzistką okazała się Zgierska Spółdzielnia Mieszkaniowa, w której obowiązywało aż 16 list! Zazwyczaj członkowie mogli zapoznać się jedynie z listą podstawową, na tej patologii było najmniej. Pozostałe utajniano, bo trafiały tam osoby, które rażąco nie spełniały wymogów. Na mieszkanie czekały za krótko, a najczęściej - wcale. Na członka spółdzielni przyjmowano je zwykle tuż przed przekazaniem kluczy, stażu kandydackiego nie odbywały. Nie doskwierała im trudna sytuacja mieszkaniowa, często już były posiadaczami jakiegoś lokalu. Prawo PRL zezwalało natomiast na posiadanie tylko jednego mieszkania dla rodziny. Stąd fikcyjne rozwody, fałszowanie dokumentów, przepisywanie mieszkań na syna lub babcię i masowe domeldowywanie w podaniach o mieszkanie krewnych, których potem jednak do świeżo otrzymanego M nie wprowadzano. Jak ktoś miał solidne plecy, to posuwał się do tego, że mając jedno mieszkanie na siebie, w innym mieście dostawał drugie.

Wnioski NIK potwierdzały kontrole Inspekcji Robotniczo-Chłopskiej. Najciekawsze były listy przyspieszeń. W teorii komisja mieszkaniowa mogła uznać, że ktoś musi, z ważnych powodów społecznych, szybciej otrzymać lokum. W praktyce takimi osobami okazywali się ludzie władzy oraz rodzina i znajomi prezesa spółdzielni. Osób uprzywilejowanych bywało więcej niż czekających latami na przydział. W Zabrzańskiej Spółdzielni Mieszkaniowej na liście podstawowej znalazło się ledwie 179 oczekujących, natomiast na liście przyspieszeń - 346. Z wniosków pokontrolnych niewiele wynikało. Ta sama spółdzielnia kilka lat później aż 70 proc. nowych mieszkań przekazała nie własnym członkom, ale przedsiębiorstwom budowlanym.

Jarosz dotarł też do dokumentów Robotniczej Spółdzielni Mieszkaniowej "Armatury" w Kielcach, która na liście jawnej umieściła ledwie 28 rodzin. List tajnych sporządziła aż pięć, znalazło się na nich 78 osób. Kryteria przyznawania lokum znał tylko prezes. Dlaczego komisje na to pozwalały? Można się domyślać, że na listach tajnych znajdowały się nazwiska osób bliskich członkom komisji mieszkaniowych. Czynnik społeczny także miał krewnych. Ręka rękę myła.

Desperacja

Chętnych do poprawienia swojego miejsca w kolejce oczekujących nie brakowało. Wielkość wkładu zgromadzonego na książeczce mieszkaniowej nie miała znaczenia. Kryteria przyznawania mieszkań okazywały się nieczytelne. Nie uwzględniały siły nabywczej oczekujących - wysokość wkładu nie odzwierciedlała ceny rynkowej lokalu - ani ich sytuacji mieszkaniowej, ani nawet okresu oczekiwania w kolejce.

Z badań Instytutu Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej z 1986 roku wynikało, że w tamtych latach Polacy nie domagali się jednak urynkowienia zasad przydziału mieszkań. Nie chcieli wiedzieć, ile kosztują naprawdę. Domagali się natomiast sprawiedliwości społecznej. Tego, by o przydziale kluczy decydował czas oczekiwania. Państwo utwierdziło nas w przekonaniu, że mieszkanie się nam należy, ale go nie dawało.

Ludzie decydowali się na kroki desperackie. Jeśli nie udał się numer z zameldowaniem się w lokalu przeznaczonym do rozbiórki (wtedy lokatorom trzeba było zapewnić nowe lokum), niektórzy szli w samowolkę. Wprowadzali się do mieszkań jeszcze niezasiedlonych, czyli do pustostanów. To zjawisko nasiliło się pod koniec lat 80. Kontrola Inspekcji Robotniczo-Chłopskiej z 1988 roku, przeprowadzona w 210 wydziałach spraw lokalowych, doliczyła się ponad 11 tys. samowolnie zajętych mieszkań, z czego ponad 9 tys. było zamieszkanych w ten sposób przez ponad rok. Niewiele z kontroli wynikło, bo sądowe wyroki eksmisyjne nie były wykonywane z braku mieszkań zastępczych. Eksmisji na bruk nie przeprowadzano w obawie przed złą prasą socjalizmu na Zachodzie.

"Jakość" zastąpiona przez "jakoś"

Rodziny, które w końcu wprowadziły się do własnego M, nadal były dalekie od szczęścia. Rosła bowiem usterkowość nowych bloków. Media narzekały, że "jakość" została zastąpiona przez "jakoś". W 1986 roku ściany przemarzały w 10 200 budynkach, przeciekały w 2800, w 7100 z powodu korozji nie grzały kaloryfery, zaś lentex (ówczesna wykładzina podłogowa) gnił w kolejnych 3000. Kontrole pokazywały, że usuwanie usterek idzie opornie. Najwyższa Izba Kontroli wyliczyła, że przy tym tempie na likwidację przemarzających ścian trzeba czekać co najmniej 10 lat. Naprawy nikomu się nie opłacały, nie poprawiały wykonania planu, a często wymagały zużycia materiałów. Nowe zresztą też przemarzały, więc usuwanie usterek tym bardziej było bezcelowe. Wyliczono, że wymiana skorodowanych grzejników potrwa nie krócej niż sześć lat, a kolejne rdzewiały jeszcze szybciej. Wymiana gnijącego lentexu miała trwać dekadę, ale nowy także gnił.

Cenzura zdejmowała teksty o tym, że wiele materiałów używanych do wykończenia wnętrz zawiera substancje rakotwórcze, między innymi wspomniany lentex. Władza nie miała ich czym zastąpić, więc wolała problem zmilczeć. Na skutek licznych skarg Wojewódzka Stacja Sanitarno- Epidemiologiczna w Gdańsku zrobiła badania, które powinny były władze zaniepokoić. Z 2,5 tys. analiz wynikało, że znaczne przekroczenie dopuszczalnych w powietrzu stężeń występuje w 175 mieszkaniach i 4 szkołach. Zakaz stosowania szkodliwych środków chemicznych w pomieszczeniach nie był przestrzegany, o czym wiedziała między innymi prokuratura. Nieszkodliwych środków nie dało się zdobyć.
I znów walące się budownictwo miała ratować odrobina kapitalizmu. Nowe mieszkania bez czekania można było kupić za dolary. Stać na nie było nielicznych, głównie "prywaciarzy" oraz powracających z zagranicy. Spółdzielnie, w zamian za mieszkania oddawane do Biura Handlu Zagranicznego Locum (ta firma sprzedawała je dalej za dewizy) otrzymywały pulę twardej waluty na zakup niektórych materiałów za granicą lub w Pewexie. Na wykończenie ponadstandardowe liczyć mogły tylko osoby uprzywilejowane. Czyli takie, które wcześniej nie musiały czekać na mieszkanie.

Po stanie wojennym do tropienia przekrętów poprzedniej władzy, także związanych z mieszkaniówką, wzięła się komisja Tadeusza Grabskiego. Aktami oskarżenia objęto 217 osób, w tym byłego wicepremiera, ministra oraz 12 byłych sekretarzy wojewódzkich PZPR. Sądy skazały 35 oskarżonych, wielu zarzutów nie udało się udowodnić. Najwyższy wyrok - siedem lat więzienia - otrzymał minister budownictwa Adam Glazur. Oskarżonych, oprócz przynależności do elity władzy, łączyło to, że domy i mieszkania dla nich oraz dla ich rodzin wykonywały przedsiębiorstwa państwowe z materiałów przeznaczonych na inne cele. Osiedla prominentów często powstawały na terenach, z których wywłaszczano prawowitych właścicieli, twierdząc, że zbuduje się tam szkołę albo szpital."